Kolizja ustawy w czasie. Kryteria wyboru względniejszej ustawy w kontekście art. 4 kk

gravatar
 · 
31 lipca 2024
 · 
9 min read

Kolizja ustaw w czasie - uwagi ogólne

Przepis art. 4 k.k. zawiera normy prawa międzyczasowego, ustanawiające reguły stosowania ustawy Kodeks karny w przypadku, gdy inna ustawa obowiązuje w czasie popełnienia przestępstwa, a inna 
w czasie orzekania. Chodzi o sytuację, gdy sprawca popełnił przestępstwo pod rządami ustawy przewidującej za ten czyn odpowiedzialność karną (ustawa dawna), jednak zanim zapadł prawomocny wyrok, zmianie uległ stan prawny i w chwili orzekania obowiązuje już inna ustawa (ustawa nowa), która obejmuje swoim zakresem czyn sprawcy. Pojawia się wówczas pytanie, którą z wskazanych ustaw należy zastosować – dawną czy nową. Kolizję ustaw w czasie rozstrzyga art. 4 k.k.

Wybór właściwej ustawy. Reguły intertemporalne.

Przepis art. 4 § 1 k.k. wprowadza prymat stosowania ustawy nowej, tj. obowiązującej w chwili orzekania. Ustawodawca wprowadza jednak wyjątek od tej zasady na rzecz stosowania ustawy obowiązującej poprzednio, o ile jest względniejsza dla sprawcy. Stosowanie reguł intertemporalnych stanowi obowiązek sądu. Oznacza to, że w sytuacji zmiany stanu prawnego między czasem popełnienia przestępstwa a momentem orzekania, sąd zawsze ma obowiązek zbadać, która z ustaw jest dla sprawcy korzystniejsza. 

Art.  4. [Zasady stosowania ustawy karnej]

§ 1.  Jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy.

§ 2.  Jeżeli według nowej ustawy za czyn objęty wyrokiem nie można orzec kary w wysokości kary orzeczonej, wymierzoną karę obniża się do wysokości najsurowszej kary możliwej do orzeczenia na podstawie nowej ustawy.

§ 3.  Jeżeli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zagrożony karą pozbawienia wolności, wymierzoną karę pozbawienia wolności podlegającą wykonaniu zamienia się na grzywnę albo karę ograniczenia wolności, przyjmując, że jeden miesiąc pozbawienia wolności równa się 60 stawkom dziennym grzywny albo 2 miesiącom ograniczenia wolności.

§ 4.  Jeżeli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zabroniony pod groźbą kary, skazanie ulega zatarciu z mocy prawa.

W ramach art. 4 k.k. można wyróżnić dwie reguły. Z jednej strony, przepis ten ustanawia zakaz działania wstecz ustawy surowszej, czyli ustawy, która wprowadza lub zaostrza odpowiedzialność karną (lex severior retro non agit). Zgodnie z tą zasadą, nie może zostać wymierzona kara surowsza od tej, która była przewidziana za dane przestępstwo w czasie jego popełnienia. Podobnie jak nikt nie może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej za czyn, który w czasie jego popełnienia nie był przestępstwem, a za przestępstwo został dopiero uznany przez ustawę późniejszą. Z drugiej strony, przepis art. 4 k.k. wprowadza nakaz stosowania ustawy poprzednio obowiązującej, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy (lex mitior retro agit). Zauważyć zatem należy, że jakkolwiek art. 4 k.k. wprowadza priorytet ustawy nowej, tak pozostaje on podporządkowany generalnej zasadzie stosowania ustawy względniejszej dla sprawcy. 

Pomimo, iż w przepisie art. 4 k.k. mowa jedynie o czasie popełnienia przestępstwa oraz czasie orzekania, pamiętać należy, że między wskazanymi zdarzeniami stan prawny również może ulec zmianie. W takiej sytuacji ocenie prawnej będą podlegały nie tylko te dwie ustawy, tj. z czasu popełnienia przestępstwa oraz z czasu orzekania, ale również ustawa pośrednia lub nawet kilka ustaw pośrednich. Pod rozwagę należy wziąć wszystkie regulacje pozostające w czasowej kolizji i dopiero na tej podstawie dokonać oceny, która z nich jest najwzględniejsza Oznacza to, że w sytuacji, gdy między czasem popełnienia przestępstwa oraz czasem orzekania następuje kilkukrotna zmiana ustaw, konieczne jest ich porównanie każdej z nich i dopiero na tej podstawie dokonanie wyboru najkorzystniejszej dla sprawcy.

Porównanie konkurujących ustaw. Kryteria wyboru ustawy względniejszej.

Wybór ustawy względniejszej dla sprawcy powinien być każdorazowo poprzedzony dokładnym przeanalizowaniem sytuacji prawnej sprawcy na tle porównywanych ustaw, w tym całokształtu konsekwencji prawnych wynikających z zastosowania każdej z nich. Podkreślić należy, że ocena nie może być dokonywana w sposób abstrakcyjny, a powinna zostać przeprowadzona w odniesieniu do okoliczności konkretnej sprawy.  

Ocena względności porównywanych ustaw powinna być przede wszystkim kompleksowa, opierając się na wieloaspektowym zbadaniu wszelkich realnych korzyści oraz dolegliwości wynikających 
z zastosowania określonych przepisów. Oznacza to, że nie może ograniczać się wyłącznie do prostego zestawienia wysokości sankcji określonych w konkurujących ze sobą przepisach. Obok oczywistego porównania rodzaju i granic możliwej do orzeczenia kary, należy rozważyć wszelkie prawnokarne skutki dla sprawcy, które wynikają z zastosowania porównywanych ustaw. Za korzystniejszą dla sprawcy należy znać tę ustawę, która za popełnione przez niego przestępstwo przewiduje najłagodniejsze konsekwencje. Przesądzać o tym mogą przepisy, które np. modyfikują kształt poszczególnych instytucji, niekoniecznie wpływając na wymiar kary.

W orzecznictwie i doktrynie wskazuje się, że badając, która z konkurujących ustaw jest względniejsza dla sprawcy uwzględnić należy szereg przesłanek, m.in.:

  • możliwość orzeczenia środków karnych
  • możliwość orzeczenia środków zabezpieczających
  • możliwość warunkowego zawieszenia kary
  • możliwość orzeczenia środków probacyjnych i wszelkie instytucje z nimi związane 
  • dyrektywy wymiaru kary 
  • możliwość zakwalifikowania przestępstwa jako wypadku mniejszej wagi 
  • obowiązek lub możliwość nadzwyczajnego złagodzenia lub obostrzenia kary 
  • okoliczności uchylające bezprawność czynu, winę lub karalność 
  • kwestie związane z zatarciem skazania

Kwestia oceny względności ustawy w kontekście art. 4 k.k. wielokrotnie była przedmiotem rozważań Sądów, a wypracowane w tym względzie poglądy mogą stanowić wskazówkę w procesie wyboru właściwej ustawy.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 lutego 2008 r., sygn. akt IV KK 407/07 stanął na stanowisku, że: 

"Ocena względności ustaw dokonana w ramach stosowania art. 4 § 1 k.k., nie może ograniczać się do prostego zestawienia wysokości sankcji zawartych w porównywanych przepisach, lecz wymaga analizy wszystkich prawnokarnych skutków wynikających dla oskarżonego z zastosowania ustawy nowej albo obowiązującej poprzednio".

Podobny pogląd wyraził Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 23 grudnia 1998 r., sygn. akt II AKa 228/98, wskazując, że: 

"Rozważając problem względności ustawy w znaczeniu użytym w art. 4 § 1 k.k., należy mieć na uwadze okoliczności konkretnej sprawy (konkretnego czynu i jego sprawcy) i odnieść je nie tylko do ustawowego zagrożenia, określającego granice, w jakich sąd może orzec karę, ale również do ustawowych zasad wymiaru kary oraz ewentualnych innych karnoprawnych konsekwencji skazania. Nie chodzi bowiem o ustawę abstrakcyjnie względniejszą, lecz – jak mówi art. 4 § 1 k.k. – względniejszą dla sprawcy".

Przy wyborze właściwej ustawy, pamiętać należy, że ustawy nowelizujące niejednokrotnie zawierają tzw. normy przejściowe, które wskazują na sposób stosowania nowej ustawy do czynów popełnionych przed jej wejściem w życie. Podkreślić trzeba, że przepisy te mogą wskazaną kwestię regulować odmiennie niż wynikałoby to z zasady stosowania ustawy względniejszej, jednak ze względu na swoją specyfikę mają pierwszeństwo przed regułą wynikającą z art. 4 k.k. 

Reguła stosowania ustawy względniejszej z art. 4 k.k. w kontekście art. 102 k.k. (przedłużenie przedawnienia karalności przestępstw).

Na szczególną uwagę w kontekście zasady stosowania ustawy względniejszej zasługuje relacja 
art. 4 k.k. do art. 102 k.k., regulującego kwestię przedłużenia przedawnienia karalności przestępstw. Zauważyć należy, że przepis art. 102 k.k. był wielokrotnie nowelizowany. 

W pierwotnym brzmieniu przepis ten przewidywał, że: „jeżeli w okresie wskazanym w art. 101 wszczęto postępowanie przeciwko osobie, karalność popełnionego przez nią przestępstwa ustaje 
z upływem 5 lat od zakończenia tego okresu
.”.

Zmianę wprowadziła ustawa z dnia 3 czerwca 2005 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny (Dz.U. z 2005 r. nr 132 poz. 1109). Wskazana ustawa nowelizująca dokonała wyraźnego zróżnicowania terminów przedłużających przedawnienie karalności przestępstw. Przepis art. 102 k.k., został zmieniony w ten sposób, że zyskał następującą treść: „Jeżeli w okresie przewidzianym w art. 101 wszczęto postępowanie przeciwko osobie, karalność popełnionego przez nią przestępstwa określonego w § 1 pkt 1-3 ustaje
 z upływem 10 lat, a w pozostałych przypadkach - z upływem 5 lat od zakończenia tego okresu
”.

Kolejna zmiana została wprowadzona ustawą z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, która przywróciła jednolity dla wszystkich przestępstw, 5-letni okres przedłużenia terminu przedawnienia karalności przestępstw. Przepis art. 102 k.k. zyskał następuje brzmienie: „Jeżeli w okresie, o którym mowa w art. 101, wszczęto postępowanie przeciwko osobie, karalność popełnionego przez nią przestępstwa przedawnia się z upływem 5 lat od zakończenia tego okresu". Jednocześnie ustawodawca nie wprowadził przepisu intertemporalnego, który odnosiłby się do kwestii stosowania art. 102 k.k. 

Obecne brzmienie art. 102 k.k. zyskał w drodze kolejnej zmiany, która nastąpiła na mocy ustawy z dnia 15 stycznia 2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny (DZ.U. z 2016 r. poz. 189). Na podstawie 
art. 1 ustawy zmieniającej, przepis ten zyskał następującą treść: „Jeżeli w okresie, o którym mowa w art. 101, wszczęto postępowanie, karalność przestępstw określonych w art. 101 § 1 ustaje z upływem 10 lat, a w pozostałych wypadkach – z upływem 5 lat od zakończenia tego okresu”. 

Wobec przedstawionych zmian stanu prawnego, mogą pojawiać się wątpliwości związane z zakresem zastosowania w tej sytuacji reguły wyrażonej w art. 4 k.k. Pamiętać jednak należy o przepisach przejściowych, które mogą odmienne regulować wspomniane kwestie. 

Taka sytuacja ma miejsce w przypadku ustawy zmieniającej z 2016 r., która zawiera przepisy bezpośrednio regulujące zagadnienia intertemporalne. Jak wynika z art. 2 Ustawy: „do czynów popełnionych przed wejściem w życie niniejszej ustawy stosuje się przepisy Kodeksu karnego 
o przedawnieniu w brzmieniu nadanym tą ustawą, chyba że termin przedawnienia już upłynął
".

Oznacza to, że na mocy wspomnianej ustawy została wprowadzona regulacja wprost nakazująca stosowanie w opisanych przypadkach ustawy nowej. Innymi słowy, w odniesieniu do przedłużenia terminów przedawnienia karalności został wprowadzony wyjątek od zasady wyrażonej w art. 4 k.k. 

W orzecznictwie przeważa pogląd, że wydłużenie okresów przedawnienia pozostaje zgodne z Konstytucją RP a ustawodawca może ograniczyć regułę stosowania ustawy względniejszej i przyjąć wyłączność stosowania ustawy nowej. Uczynić to może jednak tylko na mocy ustawy. W tym aspekcie podkreśla się również, że nie istnieje konstytucyjne prawo do przedawnienia czy choćby ekspektatywa takiego prawa.

Podsumowanie.

Stan prawny ulega ciągłym zmianom a zagadnienia prawa międzyczasowego mogą mieć istotne znaczenie z perspektywy ewentualnej odpowiedzialności karnej. Regulacje dotyczące kolizji ustaw 
w czasie z natury stanowią zagadnienia dość skomplikowane. Ocena sytuacji prawnej wymaga w tym wypadku indywidualnego i kompleksowego podejścia, w tym uwzględnienia wszelkich okoliczności, które determinują całokształt karnoprawnych konsekwencji wynikających z zastosowania danej ustawy. 

Jeżeli masz jakiekolwiek pytania lub wątpliwości związane z tą problematyką, nasz Zespół chętnie udzieli pomocy. 

Zapraszamy do kontaktu!


Stan prawny na dzień 24 maja 2024 r.


Źródła:
ustawa Kodeks Karny

Kategorie.

Kancelaria Adwokacka Franik-Kopeć©
Wszystkie prawa zastrzeżone 2024

Projekt i wykonanie Maciej Kopeć©

Adwokat Katowice | 
Kancelaria Adwokacka Katowice