Potrzebę bliższego zapoznania się z instytucją ubezwłasnowolnienia, której zarys zostanie ujęty w dzisiejszym wpisie uzasadniać może w szczególności sytuacja rodzinna, skłaniająca do poszukiwania prawnej ochrony dla osoby, która wskutek określonych zaburzeń zdrowotnych nie jest w stanie samodzielnie kierować swoim postępowaniem lub posiada w tym zakresie istotne trudności. Ubezwłasnowolnienie, jako efekt skutecznego postępowania w tym przedmiocie, będzie natomiast wydanie przez Sąd postanowienia o ubezwłasnowolnieniu, wraz z uprawomocnieniem się którego powstanie stan ograniczonej zdolności do czynności prawnych lub braku zdolności do czynności prawnych.

Rodzaje ubezwłasnowolnienia.

W oparciu o przepisy kodeksu cywilnego rozróżniamy dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia.

W myśl art. 13 § 1 k.c. osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.

Przepis art. 16 § 1 k.c. stanowi natomiast, że osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Jak wynika z powyższego, mówiąc o ubezwłasnowolnieniu, możemy zatem rozważać ubezwłasnowolnienie częściowe lub całkowite. Pamiętać jednak należy, że zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą sądów badanie wskazanych w cytowanych przepisach przesłanek cechować powinna szczególna dokładność, gdyż często nie każda osoba cierpiąca na zaburzenia psychiczne musi zostać choćby częściowo ubezwłasnowolniona. Uznaje się również, co stanowi oparcie przede wszystkim w wyrokach Sądu Najwyższego, że oprócz wypełnienia przez daną osobę przesłanek zawartych w art. 13 k.c. lub 16 k.c. konieczne jest również uwzględnienie interesu publicznego oraz interesu osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona częściowo albo całkowicie. W tym miejscu warto również zaznaczyć, że wspomniany interes osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona, stanowić powinien dla Sądu orzekającego w tym przedmiocie cel nadrzędny. Powszechnie uważa się również, iż instytucja ta nie służy ochronie czy zabezpieczeniu interesu osoby wnoszącej wniosek, czy jego rodziny, lecz wyłącznie dobru osoby chorej.

Postępowanie prowadzące do ubezwłasnowolnienia.

Postępowania w przedmiocie ubezwłasnowolnienia ma charakter nieprocesowy, a dla jego zainicjowania konieczne jest złożenie wniosku do odpowiedniego Sądu Okręgowego, który jest właściwy dla miejsca zamieszkania osoby objętej wnioskiem o ubezwłasnowolnienie, a w przypadku braku miejsca zamieszkania – Sąd miejsca jej pobytu.

Możliwość złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie przysługuje:

• małżonkowi osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie,
• jej krewnym w linii prostej oraz rodzeństwu, chyba że osoba posiada przedstawiciela ustawowego,
• jej przedstawicielowi ustawowemu.

Nadto uprawnienie to przysługuje również prokuratorowi. Warto wspomnieć w tym miejscu także, że w art. 545  §  4 k.p.c. ustawodawca przewidział sankcję w postaci grzywny dla osoby, która zgłosiła wniosek o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub lekkomyślnie.

Co do uczestników postępowania ustawodawca w art. 546 k.p.c. wskazuje, że są nimi z mocy samego prawa, prócz wnioskodawcy również:

• osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie,
• jej przedstawiciel ustawowy,
• małżonek osoby, której dotyczy omawiany wniosek.

Powyższy przepis przewiduje również, że postępowanie toczy się z udziałem prokuratora, a nadto w każdym stadium postępowania mogą do niego wstąpić organizacje pozarządowe, do których zadań statutowych należy ochrona praw osób niepełnosprawnych, udzielanie takim osobom pomocy lub ochrona prawa człowieka.  Dodatkowo uczestnikiem w tym postępowaniu może zostać osoba zainteresowana w sprawie zgodnie z treścią art. 510 § 1 k.p.c.

Co powinno się znaleźć we wniosku o ubezwłasnowolnienie.

Występując do Sądu z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie, należy pamiętać, aby przede wszystkim określić w nim jego zakres, a więc wskazanie czy wnioskodawca domaga się orzeczenia przez Sąd o ubezwłasnowolnieniu częściowym, czy całkowitym. Kluczowym pozostaje także oznaczenie osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona wraz ze wskazaniem jego stanu cywilnego, potwierdzonego odpowiednimi dokumentami. Nadto niezbędne będzie określenie stosunku zachodzącego między wnioskodawcą a osobą, która ma zostać ubezwłasnowolniona, a także dokładne opisanie przyczyny uzasadniających złożenie omawianego wniosku.

Konieczne będzie również uiszczenie opłaty celem wszczęcia postępowania w wysokości 100 zł. W tym miejscu warto powiedzieć, że Sąd odrzuci złożony wniosek o ubezwłasnowolnienie, w przypadku, gdy jego treść lub dołączone do niego dokumenty nie uprawdopodobniają istnienia choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub występowania innego rodzaju zaburzeń psychicznych osoby, której wniosek dotyczy, albo w razie niezłożenia żądanego przez Sąd świadectwa, opinii lub zaświadczenia, chyba że złożenie takich dokumentów nie jest możliwe.

Czynności w postępowaniu w sprawie ubezwłasnowolnienia.

Wraz z wszczęciem postępowania w przedmiocie ubezwłasnowolnienia Sąd, czyniąc zadość obowiązkowi wynikającemu z art. 547 § 1 k.p.c., powinien niezwłocznie wysłuchać osoby, której dotyczy wniosek. Powyższe wysłuchanie powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa, a także w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana, biegłego lekarza psychiatry lub neurologa. Obligatoryjnym elementem postępowania w przedmiocie ubezwłasnowolnienia jest również przeprowadzenie badania przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa a nadto psychologa. Sporządzona przez nich opinia oprócz oceny stanu zdrowia psychicznego lub zaburzeń psychicznych albo rozwoju umysłowego osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, powinna zawierać również umotywowaną ocenę zakresu jej zdolności do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw, uwzględniającą postępowanie i zachowanie się tej osoby. Prowadzone w sprawie postępowanie dowodowe zmierza do ustalenia stanu zdrowia, sytuacji osobistej, zawodowej, a także majątkowej osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie jak również oznaczenia rodzaju spraw wymagających prowadzenia przez tę osobę oraz sposobu zaspokajania jej potrzeb życiowych.

Warto wiedzieć, że orzeczenie sądu w przedmiocie ubezwłasnowolnienia może zostać wydane wyłącznie po przeprowadzeniu rozprawy. W samym postanowieniu o ubezwłasnowolnieniu sąd decyduje, czy ubezwłasnowolnienie jest całkowite, czy częściowe, a także wskazuje, z jakiego powodu zostało ono orzeczone. Sąd, który orzekł ubezwłasnowolnienie, zarządza również z urzędu przesłanie sądowi opiekuńczemu odpisu prawomocnego postanowienia, którym orzekł ubezwłasnowolnienie. Orzeczenie sądu w przedmiocie ubezwłasnowolnienia może zostać zaskarżone apelacją, a prawo do zaskarżenia postanowienia przysługuje również samemu ubezwłasnowolnionemu, nawet wówczas, gdy został ustanowiony doradca tymczasowy albo kurator.

W tym miejscu należy zaznaczyć również, że sąd powinien uchylić ubezwłasnowolnienie w sytuacji, gdy ustaną przyczyny, które uzasadniały jego orzeczenie. Uchylenie może nastąpić również z urzędu. Nadto sąd ma możliwość zmiany zakresu ubezwłasnowolnienia w razie pogorszenia się lub poprawy stanu psychicznego ubezwłasnowolnionego. Wniosek w tym przedmiocie może również złożyć sam ubezwłasnowolniony.

Skutki prawomocnego orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu.

Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu skutkuje częściowym lub całkowitym pozbawieniem osoby fizycznej zdolności do czynności prawnych. W przypadku całkowitego ubezwłasnowolnienia osoba ta traci m.in. możliwość zawierania umów, sporządzania testamentu czy choćby zawierania małżeństwa. Pozbawiona zostaje również możliwości nawiązania stosunku pracy, a także określonych praw politycznych jak np. czynne i bierne prawo wyborcze. Warto wiedzieć, że mimo iż ubezwłasnowolnienie nie jest wykazywane w żadnym dostępnym rejestrze, czynności prawne dokonywane przez ubezwłasnowolnionego całkowicie pozostaną nieważne zgodnie z treścią art. 14 k.c. mimo braku wiedzy o fakcie ubezwłasnowolnienia osoby trzeciej.

Osoba częściowo ubezwłasnowolniona również nie posiada, chociażby czynnego i biernego prawa wyborczego, jednak dysponuje ona ograniczoną zdolnością do czynności prawnych. Może ona zatem samodzielnie dokonać czynności związanych z umowami powszechnie zawieranymi w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego. Za zgodą sądu ma ona dla przykładu również możliwość zawarcia małżeństwa.

Podsumowanie.

Odnosząc się w tym miejscu do treści zawartych w niniejszym wpisie, należy podkreślić, że ubezwłasnowolnienie jest instytucją o znacznej doniosłości, która w istotny sposób wpływa na status jednostki poprzez pozbawienie jej możliwości udziału w sferze prywatno i publicznoprawnej, a także w znaczący sposób ogranicza jej swobodę decydowania o życiu codziennym. Wymaga ona zatem wyjątkowej staranności między innymi przy ocenie zasadności wniosku ubezwłasnowolnienie czy jego zakresu.  

Jeżeli masz więcej pytań w temacie instytucji ubezwłasnowolnienia lub jego skutków, nasz Zespół chętnie na nie odpowie 😌

Zapraszamy do kontaktu!

Stan prawny na 7 września 2023 r.

Źródła:
~ Kodeks Cywilny
~ Kodeks Postępowania Cywilnego